فردوسی : پادشاهی خسرو پرویز
بخش ۷۲
کنون از بزرگی خسرو سخن اوحدی مراغه‌ای : جام جم
حکایت
پسری با پدر به زاری گفت ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
رباعی
چهار مصراع است كه مصراع سوم آن معمولا قافیه ندارد. درون مایه ای عارفانه، عاشقانه یا فلسفی دارد. مناسب ترین قالب برای لحظه های كوتاه شاعرانه است و در همه دوره ها رواج داشته است. رباعی یک قالب خاص ایرانی است و خیام، عطار، مولوی و بابا افضل سرایندگان نامدار رباعی اند. وقت است كه در بر آشنایی بزنیم تا بر گل و سبزه تكیه جایی بزنیم زان پیش كه دست و پا فروبندد مرگ آخر كم از آن كه دست و پایی بزنیم صابر همدانی : غزلیات
شمارهٔ ۲۱
از بس که آفریده گلت را خدا ملیح ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
قطعه
شعری است حداقل دو بیت كه فقط مصراع های زوج هم قافیه اند. قطعه دارای وحدت موضوعی است و موضوع آن معمولا مطالب اخلاقی، اجتماعی، تعلیمی، مدح و هجو است. قطعه در تمام دوره ها در شعر فارسی رواج داشته است. انوری در قرن 6، سعدی در گلستان، پروین اعتصامی (معاصر) از قطعه سرایان معروفند. آرایش قافیه در قطعه --------- -----------* --------- -----------* خلید خار درشتی به پای طفلی خرد به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست بگفت مادرش این رنج اولین قدم است ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست ابن یمین فَرومَدی : معمیات
شمارهٔ ۶ - ایضاً
پیکری بیگناه را دیدم حزین لاهیجی : غزلیات
شمارهٔ ۶۴۱
معنی کناره گیرد اگر از میان روم ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
ترجیع بند
غزل هایی است هم وزن با قافیه های متفاوت که بیت یکسان مُصرَّعی آن ها را به هم می پیوندد. به هر غزل یک «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری میان آنها «ترجیع» یا «برگردان» می گویند. قالب ترجیع بند ویژه ی شعر فارسی است. درون مایه های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است. شکل ترجیع بند ------------× ------------× ------------ ------------× ------------ ------------× ------------# ------------# ------------+ ------------+ ------------ ------------+ ------------ ------------+ ------------# ------------# نمونه‌ای از ترجیع بند از دیوان سعدی دردا که به لب رسید جانم آوخ که ز دست شد عنانم کس دید چو من ضعیف هرگز کز هستی خویش در گمانم پروانه ام اوفتان و خیزان یکبار بسوز و وارهانم گر لطف کنی به جای اینم ورجور کنی سرای آنم بنشینم و صبر پیش گیرم دنباله کار خویش گیرم زان رفتن و آمدن چگویم می آیی و می روم من از هوش یاران به نصیحتم چه گویند بنشین و صبور باش و مخروش ای خام، من این چنین در آتش عیبم مکن ار برآورم جوش تا جهد بود به جان بکوشم و آنگه به ضرورت از بن گوش بنشینم و صبر پیش گیرم دنباله ی کار خویش گیرم ای بر تو قبای حسن چالاک صد پیرهن از جدائیت چاک پیشت به تواضع است گویی افتادن آفتاب بر خاک ما خاک شویم و هم نگردد خاک درت از جبین ما پاک مهر از تو توان برید هیهات کس بر تو توان گزید حاشاک بنشینم و صبر پیش گیرم دنباله ی کار خویش گیرم محمد بن منور : منقولات
شمارهٔ ۵۰
شیخ گفت منعمان دنیا بدنیا متنعم‌اند و منعمان آخرت باندوه متنعم‌اند. نسیمی : غزلیات
شمارهٔ ۲۹۰
ببرد آرام و صبر از من پری پیکر دلارایی ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
مستزاد
شعری است که به آخر هر مصراع آن واژه یا واژه هایی افزوده شود. افزوده ها، معنی مصراع پیشین و یا پسین خود را کامل می کنند. هرکه گدای در مُشکوی توست------پادشاست شه که به همسایگی کوی توست------چون گداست ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
مسمط
شعری است که از رشته های گوناگون پدید می آید. قافیه رشته ها متفاوت است و در هر رشته همه مصراع ها به جز مصراع آخر هم قافیه اند. به هر بخش رشته می گویند و به مصراع آخر هر رشته، بند گویند. در ضمن تمام بندها با هم هم قافیه می باشند. شکل مسمط ------------+ ------------+ ------------+ ------------+ رشته ------------+ ------------# بند ------------× ------------× ------------× ------------× رشته ------------× ------------# بند انوری : غزلیات
غزل شمارهٔ ۱۴۱
آنچه بر من در غم آن نامسلمان می‌رود ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
غزل
از جهت شكل قرار گرفتن قافیه درست مانند قصیده است با این تفاوت كه تعداد ابیات غزل حداقل 5 بیت و حداكثر تا 17 یا 12 است. درون مایه و محتوای غزل، عاشقانه، عارفانه و یا آمیزه ای از هر دو و یا مضمون اجتماعی است. غزل از قرن ششم پدید آمده و تا امروز از قالب های رایج شعر فارسی است. غزلسرایان معروف، سعدی، مولوی، حافظ و از غزلسرایان معاصر، شهریار و رهی معیری و . . . می باشند. زاهد خلوت‌نشین، دوش به می‌خانه شد از سر پیمان گذشت، با سر پیمانه شد صوفی مجلس که دی، جام و قدح می‌شکست باز به یک جرعه می، عاقل و فرزانه شد شاهد عهد شباب، آمده بودش به خواب باز به پیرانه‌سر، عاشق و دیوانه شد مغ‌بچه‌ای می‌گذشت، راه زن دین و دل درپی آن آشنا، ازهمه بیگانه شد گریه شام و سحر، شکر که ضایع نگشت قطره باران ما، گوهر یک دانه شد منزل حافظ کنون، بارگه پادشاست دل بر دل‌دار رفت، جان بر جانانه شد آرایش قافیه در غزل ---------* -----------* --------- -----------* نخستین بیت قصیده و غزل را "مطلع" و بیت آخر را "مقطع" گویند كه معمولا شاعر تخلص خود را در بیت آخر ذكر می كند. عشقت رسد به فریاد گر خود به سان حافظ قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت سیف فرغانی : غزلیات
شمارهٔ ۱۶۴
خرم آن جان که برویت نگرانی دارد ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
قصیده
اولین قالب شعری است كه از نیمه قرن سوم هـ . ق در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد و تا روزگار ما مورد توجه شاعران بوده است. شعری است كه مصراع اول با مصراع های زوج آن با هم قافیه است. تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. محتوای قصیده می تواند مدح، ستایش، وصف و پند و اندرز و حكمت و عرفان و رثاء و مرثیه باشد. از قصیده سرایان معروف، رودكی، منوچهری و ناصرخسرو و سنایی و قصیده سرای معاصر ملك الشعرای بهار و امیری فیروزكوهی است. قصیده از حیث مضمون و محتوا، از آغاز تا امروز دستخوش دگرگونی هایی شده است که می‏توان به اجمال به شرح زیر بیان کرد: الف) در روزگار سامانیان اغلب به مدح و ستایش در حد اعتدال و مبالغه‏های شاعرانه پرداخته می شده است. ب) در دوران غزنویان و سلجوقیان به مدح و ستایش سلاطین و وزرا و امرا با تملق و چاپلوسی به حد غلو و افراط در طرح تقاضا به حد سوال و تکدی می رسیده است. پ) ناصر خسرو، با ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده، آن را در خدمت توجیه و تبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیان در آورد. ت) سنایی غالب قصیده را به مضامین دینی و عرفانی و زهدیات و قلندریات تخصیص داد و شیوه‏ی او به وسیله‏ی عطار، شمس مغربی، اوحدی، خواجو، جامی و دیگران دنبال شد. ث) سعدی و به تبع او سیف فرغانی قصیده را بیشتر در استخدام طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی درآوردند. ج) از دوران مشروطیت به این سو، قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی، اجتماعی، میهنی و ملی و ستایش آزادی قرار گرفته و در تهییج عواطف و احساسات و تنویر افکار جامعه ی کتاب خوان نقش بسزایی داشته است. شاخصترین قصاید از این نوع را می توان در دیوان ملک‏الشعرا بهار سراغ گرفت. قوانین و اصطلاحات قصیده دارای اصطلاحاتی خاص خود است. بیت اول آن مطلع نامیده می‌شود. به چند بیت ابتدایی قصیده تشبیب، نسیب و یا تغزل گفته می‌شود که همان نقش مقدمه را ایفا می‌کند. تخلص به حلقه واسطه میان تغزل و مدح یا تنه اصلی شعر گفته می‌شود. ابیات پایانی قصیده نیز معمولا به ثنا و دعا اختصاص دارند. به لحاظ طولانی بودن قصیده و یکسان بودن قوافی، گاه شاعر مجبور به تجدید مطلع می‌شود. یعنی مصرع اول بیتی در اواسط قصیده با مصرع های زوج هم قافیه می‌گردد. پس از آن شاعر اجازه دارد که قوافی تکراری با بخش قبلی را در شعر خود استفاده نماید. خاقانی شروانی و سعدی شیرازی در قصاید خود از روش تجدید مطلع سود برده اند. شكل آرایش قافیه ---------* -----------* ---------- -----------* ساختار و قالب‌های شعری : قالب های شعر کهن فارسی
مثنوی
شعری است كه هر بیت آن قافیه مستقل دارد. این قالب خاص ایرانیان است و از آغاز شعر فارسی تا امروز مورد توجه شاعران بوده است. درون مایه و محتوای آن حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است. نمونه مثنوی حماسی مثل شاهنامه، عاشقانه مثل لیلی و مجنون، عارفانه مثل مثنوی معنوی و اخلاقی مثل بوستان سعدی است. شكل آرایش مثنوی ---------* -----------* فردوسی : پادشاهی یزدگرد
بخش ۱۱
چو ماهوی دل را برآورد گرد ازرقی هروی : قصاید
شمارهٔ ۲۷
چون مساعد شد زمان و چون موافق گشت یار ساختار و قالب‌های شعری : مقدمه
قافیه
به كلمات آخر ابیات كه آخرین حرف اصلی آنها یكی باشد در واقع كلماتی با یک آهنگ را قافیه گویند. اگر بیتی دارای ردیف باشد قافیه قبل از ردیف قرار می گیرد. قافیه و ردیف حاصل شعر سنتی است. قافیه اجباری است اما ردیف اختیاری است. سرو چمان من چرا میل چمن نمی كند همدم گل نمی شود یاد سمن نمی كند "چمن" و "سمن" در بیت بالا قافیه هستند.